Historia parku

Nasza zakładka na stronie Ogrodu Saskiego przedstawia go na tle historycznym. Skupimy się przede wszystkim na okolicznościach powstania Ogrodu, na tym jak się rozwijał na przestrzeni lat, co się zmieniło? Co zostało usunięte, a co dodane? Przyjrzymy się również bliżej roli parku w czasach II Wojny Światowej, jak i w latach powojennych. Nie ominiemy także historii obiektów znajdujących się w Ogrodzie.

Historia Ogrodu

Od początku swojego istnienia Ogród Saski był miejscem eleganckim, służącym wypoczynkowi, rozrywkom i sztuce. Regularnie występowała w parku z koncertami orkiestra janczarska działająca na dworze Augusta II. August III Sas ufundował z kolei na terenie parku Opernhaus - pierwszy w Polsce wolnostojący budynek teatralny przeznaczony na przedstawienia, gdzie prezentowano najpierw włoskie opery, a później również francuskie wodewile i komedie. Właśnie w tym miejscu, dokładnie 19 listopada 1765 r., premierą komedii "Natręci" Józefa Bielawskiego zainaugurował działalność polski Teatr Narodowy powołany do życia przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wkrótce potem Teatr Narodowy doczekał się nowego budynku, a Opernhaus rozebrano z powodu kiepskiego stanu technicznego.

Na początku XIX wieku Pałac Saski stał się własnością rządu Królestwa Polskiego, a w 1810 r., w części budynku należącej do Liceum Warszawskiego, otrzymali mieszkania szkolni nauczyciele, m.in. Mikołaj Chopin i jego rodzina z synem Fryderykiem. W tym czasie ogród był zaniedbany i zniszczony w powstaniu kościuszkowskim, ograbiony z rzeźb. Prace rewaloryzacyjne rozpoczęto po 1816 r., a prawdziwa rewolucja dokonała się w latach 50. XIX wieku, kiedy włoski artysta Henryk Marconi - jeden z najwybitniejszych architektów pierwszej połowy XIX wieku - zaprojektował dla Warszawy pierwszy nowoczesny wodociąg. Na sztucznie usypanym w Ogrodzie Saskim wzgórzu powstała wówczas wieża ciśnień - wodozbiór zaprojektowany na wzór świątyni rzymskiej bogini Westy z Trivoli we Włoszech. Dziełem mistrza Marconiego jest także parkowa fontanna.

Ogród Saski ponownie odżył. Wrócili do niego warszawiacy i przyjezdni. Pilnowano, by na teren parku nie wchodziły osoby niedbale ubrane oraz dzieci bez opieki rodziców. W 1870 r. wybudowano drewniany Teatr Letni, na widowni którego mieściło się 950 osób. Miał być jedynie sezonowym obiektem, ale znakomita akustyka i występy takich gwiazd jak Helena Modrzejewska sprawiły, że budynek pozostał na dłużej. W 1902 r. odbyły się w nim pierwsze pokazy polskich filmów.

Drewniany budynek Teatru Letniego spłonął we wrześniu 1939 r. Ogród Saski został zamknięty dla polskiej ludności w maju 1942 r., a Pałac Saski został doszczętnie zniszczony przez Niemców po powstaniu warszawskim. Kilkakrotnie podejmowane próby odbudowania kluczowego elementu Osi Saskiej nie przyniosły jak dotąd efektu, z Pałacu Saskiego pozostał jedynie fragment kolumnady z Grobem Nieznanego Żołnierza.

Ogród Saski zapisał się w historii Polski jako pierwszy w państwie park publiczny oraz miejsce, w którym powstał pierwszy wolnostojący budynek teatralny postawiony specjalnie na potrzeby sceny. Także tutaj miały premierę pierwsze polskie filmy. Na początku był to dwór, potem pałac magnacki, wreszcie pałac królewski z ogrodem godnym władcy. Do dziś Ogród Saski jest jednym z najważniejszych chętnie odwiedzanych zielonych miejsc stolicy.

Ogród Saski podczas II wojny światowej i w latach powojennych

Jeszcze przed wojną, w maju 1923 roku odsłonięto po raz pierwszy pomnik księcia Józefa Poniatowskiego na Placu Saskim. Dwa lata później, w listopadzie złożono pod kolumnadą Pałacu trumnę z ciałem bezimiennego polskiego żołnierza, symboliczny Grób Nieznanego Żołnierza, a w 1938 roku Pałac Saski doczekał się remontu elewacji.

Zaraz po wybuchu wojny, wojska niemieckie zajęły Plac Saski i Teatralny, Krakowskie Przedmieście oraz Nowy Świat. Utworzyli tym sposobem swoją dzielnicę. Pałac Saski zajął Wehrmacht - siły zbrojne III Rzeszy. Pałac Bruhla, z Ministerstwa Spraw Zagranicznych stał się siedzibą gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera, a naprzeciwko budynek o nazwie Fundusz Kwaterunku Wojskowego, inaczej nazywanego Domem Bez Kantów ulokowano niemiecką Komendę Miasta. W tym samym czasie spłonął pałac Kronenberga oraz drewniany budynek Teatru Letniego, który pełnił role składu amunicji.

W maju 1940 roku nazwa placu Saskiego została przez Niemców zmieniona na jej niemiecki odpowiednik "Sachsenplatz". Jednak w rocznicę wybuchu wojny nazwa ponownie została zmieniona na cześć Adolfa Hitlera - "Adolf-Hitler-Platz", czyli w polskim tłumaczeniu "Plac Adolfa Hitlera". Zasłonięty został pomnik księcia Józefa Poniatowskiego, a nad kolumnadą Grobu Nieznanego Żołnierza zawisła niemiecka flaga. A w ramach podkreślenia zwycięstwa Wehrmachtu, na placu stanęła wielka makieta litery 'V". Jednak już w 1941 roku została zniszczona przez polskich konspiratorów w ramach małego sabotażu. Z czasem przy bramach wjazdowych bocznych skrzydeł pałacu wybudowano betonowe bunkry, a cała budowla została otoczona kolczastym drutem.

Niemcy wykorzystali przestrzeń przed pałacem organizując tam parady wojskowe. Górowały gigantyczne dekoracje, propagandowe przemówienia, słychać było nazistowskie pieśni, a czasem była grała orkiestra.

W 1942 roku, a dokładniej 4 maja ogród został zamknięty dla Polaków.

Już 1 sierpnia 1944 roku, w dniu rozpoczęcia Powstania Warszawskiego polskie oddziały powstańcze okrążyły niemiecką dzielnicę. Cztery dni później niemiecka odsiecz z Woli ruszyła wzdłuż ulicy Wolskiej i Chłodnej, a następnego dnia odblokowała niemieckie oddziały. Towarzyszyły temu masowe mordy na polskiej ludności, nazwane później "Rzeź Woli". Pałac Saski pozostał więc w rękach naszych okupantów.

Po upadku Powstania specjalne niemieckie oddziały podpalały oraz wysadzały w powietrzę wybrane obiekty. Akcje była wspierana przez saperskie oddziały policji - Technische Nothilfe. W grudniu wysadzono trzy ważne obiekty: w dniach 27-29 grudnia 1944 roku wysadzony został Pałac Saski, 16 grudnia pomnik księcia Józefa Poniatowskiego oraz 18 grudnia Pałac Bruhla. Jedynym ocalałym fragmentem jest Grób Nieznanego Żołnierza. Na terenie ogrodu spłonęły praktycznie wszystkie pawilony i budynek Instytutu Wód Mineralnych.

W maju 1945 roku rozpoczęto odgruzowywanie placu. Odbudowano Hotel Europejski i gmach Sądów Wojskowych. Ocalały Grób Nieznanego Żołnierza został przebudowany. Jednak odbudowy nie doczekał się ani Pałac Saski, ani Pałac Bruhla. Spowodowało to powiększenie się placu, który otrzymał nazwę placu Zwycięstwa.

Pierwsze prace nad odbudową Pałacu Saskiego ruszyły w 2004 roku. Procedury administracyjne trwały następne cztery lata. W 2006 roku można było obejrzeć piwnice pałacu, które zostały wpisane do rejestru zabytków. Ostatecznie umowa między miastem a wykonawcą została rozwiązana, a plan odbudowy został zatrzymany. Piwnice zasypano.

W 2012 roku stowarzyszenie "Saski 2018" zaczęło działać. Ich celem była odbudowa Pałacu na setną rocznice odzyskania Niepodległości. Sześć lat później, 11 listopada Prezydent Andrzej Duda ogłosił deklarację o restytucji Pałacu Saskiego. Odbudowa ma być przeprowadzona na podstawie materiałów z archiwalnych planów, rysunków, dokumentów oraz fotografii.

Przewidywany widok pałacu po odbudowie

Foto: SkyConcept/Saski360 TVN24.pl