Ślady antyku

(źródła ilustracji - o ile nie ich podano - znajdują się na dole strony)

W Ogrodzie Saskim można znaleźć wiele śladów antyku, który inspirował twórców i mecenasów sztuki nie tylko w okresie klasycyzmu, ale także wcześniej, w czasach baroku. Podczas spacerów po parku łatwo zauważyć te starożytne formy i wpływy - dostarczają ich rzeźby ogrodowe, Wodozbiór Marconiego, fontanna, zegar słoneczny, detale ocalałej architektury. Było ich jednak znacznie więcej, a najlepszym przykładem jest nieistniejący już Pałac Saski.

Pałac Saski

Pałac Saski, wybudowany w XVII w., pierwotnie reprezentował styl barokowy, jednak w latach 1839-1842 przebudowany został na podstawie planów polskiego architekta Adama Idźkowskiego (1798-1879), ucznia Antoniego Corazziego, w stylu klasycystycznym.

Pałac Saski po przebudowie wg projektu Adama Idźkowskiego

Klasycyzm jako styl architektoniczny bardzo silnie czerpał ze wzorców antycznych (tak rzymskich, jak i greckich). W przypadku Pałacu Saskiego najbardziej oczywistym elementem tego typu była kolumnada w porządku korynckim, którą Idźkowski kazał wybudować, burząc środkową część budowli, tuż za obeliskiem. Pałac ozdobiono korynckimi pilastrami. Dzięki temu zyskał prostotę, lekkość oraz wrażenie przestrzeni, które były tak ważne w przypadku stylu korynckiego: zgodnie z jego założeniami Pałac miał budowę zwartą i ascetyczną, na planie prostokąta z otwartym dziedzińcem.

Początkowo na dziedzińcu przed pałacem stał pomnik siedmiu polskich oficerów-lojalistów, którzy polegli w czasie Nocy Listopadowej, tzw. "pomnik hańby", ze zrozumiałych względów niecieszący się sympatią warszawiaków (i później usunięty sprzed Pałacu, by zrobić miejsce dla innej rzeźby). Pomnik miał formę obelisku, nawiązującą do wzorców antycznych i zawierającą takie elementy klasyczne jak np. laur. Sam zresztą zwyczaj stawiania w przestrzeni miast obelisków jest elementem dziedzictwa zarówno starożytnego, jak i nowożytnego: Rzymianie sprowadzali do swojej stolicy egipskie obeliski, by ozdobić nimi budowle takie jak np. Cyrk Wielki lub grobowiec rodziny Augustów. W okresie baroku i później obeliski te często w Rzymie stawiano pośrodku placów, np. na placu przed bazyliką św. Piotra.

W 20-leciu międzywojennym na dziedzińcu Pałacu Saskiego stanął pomnik księcia Józefa Poniatowskiego w stylu nawiązującym do konnych pomników rzymskich.

Część arkad Pałacu Saskiego została niedługo potem (1925) przekształcona w Grób Nieznanego Żołnierza, w wyniku czego całe przedsięwzięcie zyskało wymiar tym bardziej klasyczny, odwołujący się do kultu bohaterstwa i patriotyzmu charakterystycznego dla mentalności grecko-rzymskiej (gwoli ścisłości pierwszy grób nieznanego żołnierza powstał we Francji w 1920 r.).

Grób Nieznanego Żołnierza, 1925

Fot. Henryk Poddębski, Polona (domena publiczna)

Pałac Saski w 1935 r. Za fontanną - Grób Nieznanego Żołnierza

Fot. Polona (domena publiczna)

Rzeźby

Antyk w Ogrodzie Saskim zostawił swoje ślady także w kolekcji barokowych rzeźb rozstawionych przy głównej alei. Obecnie doliczyć się można 21 rzeźb, jednak bywało ich znacznie więcej (na Planie Generalnym Ogrodu Saskiego z 1745 r. znajdowało się aż 70 postumentów - stały na nich nie tylko rzeźby, ale także kamienne wazy). Zespół posągów ogrodowych powstał w latach 30. XVIII w. Wśród ich twórców znalazł się sławny warszawski rzeźbiarz Jan Jerzy Plersch (1704-1744). Jednak zarówno tożsamość wielu twórców, jak i program ikonograficzny całego kompleksu rzeźb pozostaje niejasny.

Rzeźby, które przetrwały drugą wojnę światową, zostały ustawione w okolicy fontanny bez żadnego planu. Są efektem rekonstrukcji i restauracji. Dla nas szczególnie ważne jest to, że są one personifikacjami sztuk i nauk, cnót i skłonności intelektualnych oraz pór roku, zaś ich twórców inspirowały wzory, których korzenie tkwią w Grecji i Rzymie.

"Intelekt" to rzeźba mylnie nazwana przez XIX-wiecznych konserwatorów "Jowiszem". Przedstawia ona młodzieńca odzianego w zbroję i koronę, czyli atrybuty pochwalające wiedzę, która góruje nad głupotą. Odzwierciedlają one również władzę człowieka rozumnego nad tymi, których rozumu nie używają. U stóp "Intelektu" siedzi orzeł, symbolizujący prawdopodobnie rzymskiego boga Jowisza, władcę i ojca ludzi rozumnych. Rzeźba została stworzona w latach 50. XVIII wieku.

Następna z kolekcji to "Wenus". Rzeźba zdecydowanie różni się kunsztem wykonania od pozostałych dwudziestu: odstaje pod względem nazwy i nie odnosi się do żadnej z dziedzin sztuki i nauki. Pomimo to można Wenus rozpoznać po formie: właśnie tak w starożytności przedstawiano Wenus, która to bogini jest uosobieniem wdzięku, uroku i miłości. Ten typ rzeźby opisywano łacińskim przymiotnikiem "pudica" (wstydliwa, skromna).

Kolejna to "Sprawiedliwość", niesłusznie uznana za "Geografię". Rzeźba przedstawia kobietę trzymającą w ręce lustro, linijkę oraz książki. Zanim poddano ją zabiegom konserwatorskim, zamiast lustra postać trzymała kątomierz, co może częściowo tłumaczyć błąd w interpretacji dzieła. Można utożsamiać ją z grecką Temidą, lecz atrybutami bogini sprawiedliwości były zawiązane oczy i waga, nie książki bądź lustro. Warto zauważyć, że kobieta ma na szyi naszyjnik z okiem - jest to znak, że sprawiedliwość widzi wszystko.

Następna rzeźba - "Jesień" - to przedstawienie mitologicznego greckiego boga wina i dzikiej natury Bachusa (gr. Dionizosa). Takie rzeźby ogrodowe stawiano powszechnie: Bachus dumnie prezentuje na wyciągniętej ku przodowi ręce kiść winogron. To właśnie one, jak i reszta owoców leżąca przy jego nogach są wyznacznikami nazwy rzeźby, bowiem zbiory tych owoców przypadają właśnie na jesień.

"Arytmetyka" to powojenna kopia oryginalnej rzeźby odtworzona przy pomocy zdjęć z 1944 roku. Przedstawia piękną kobietę opierającą się o pulpit, na którym leży książka z numerami. W dłoni trzyma ona rysik i sprawia wrażenie, jakby uwieczniono ją w połowie ruchu, jak gdyby zaraz miała dotknąć kartki. Na jej szacie widnieje łaciński napis ,,Par et impar'' co w przekładzie brzmi: "Równe i nierówne".

"Poezja" - rzeźba nietrafnie podpisana jako ,,Muzyka'' - ukazuje do połowy nagą kobietę w szacie zdobionej gwiazdami. Na jej głowie leży symbolizujący nieśmiertelność laur, a twarz wyraża zamyślenie, biorące się prawdopodobnie z inspirującego do tworzenia nowych dzieł widoku nieba. "Poezja" w jednej ręce trzyma zwój, w drugiej instrument. W tekstach Cezarego Ripy (1555-1622), włoskiego znawcy sztuki i alegorii, miała ona u boku skrzydlate dzieci, trzymające w rękach instrumenty, co mogło być przyczyną pomyłki w podpisie rzeźby. Próbując doszukać się korzeni i cech wspólnych między stojącą w Ogrodzie "Poezją" a sztuką antyku, warto przyjrzeć się postaci Erato, muzy poezji miłosnej, która zawsze była przedstawiana z kitarą.

Kolejna z kompleksu - "Geografia" - to kopia doszczętnie zniszczonej z czasów wojny rzeźby "Geografii", starszej kobiety trzymającej w ręku tablicę ze twierdzeniem Pitagorasa, starożytnego greckiego matematyka. Jakoż rzeźba inspirowana była opisem Cesarego Ripy, na skutek pomyłki, w miejsce opisywanego przez twórcę kwadrantu znalazł się kwadrat. U stóp rzeźby stoi globus.

Następna to "Mądrość"/"Sława" (a także: "Rozgłos Mądrości"), błędnie opisana jako "Chwała", powojenna kopia rzeźby barokowej. Ta z kolei personifikacja przedstawia młodą kobietę trzymającą w rękach trąbę - symbolizującą sławę lub rozgłos i książkę - symbol mądrości, a u jej stóp znajduje się lampa - symbol intelektu, rozumu. Mądrość to jedna z czterech cnót według Platona.

"Pouczenie" - rzeźba błędnie opisana jako "Prawda" - to powojenna kopia rzeźby barokowej. Przedstawia ona mężczyznę o nagim torsie trzymającego w ręku tabliczkę z łacińskim napisem "Inspice cautus eris" - "Przyglądaj się, aby być pewnym". Inskrypcja ta to odniesienie do pouczania ucznia przez mistrza - sceny częstej dla antyku.

"Inwencja" - opisana błędnie jako "Twórczość" - to kopia rzeźby barokowej. Posąg przedstawia kobietę trzymającą posążek Artemidy Efeskiej, w starożytnej Grecji symbolizującej Naturę, która obrazuje jej wpływ na inwencję. Rzeźba ma na głowie skrzydełka, które są metaforą lekkości umysłu towarzyszącej inwencji. Inspirowane wzorem antycznym napisy łacińskie na rzeźbie "Non aliunde" (co w wolnym tłumaczeniu znaczy "sama od siebie") oraz "Ad operam" ("Do pracy") mówią kolejno o samodzielności inwencji i o potrzebie jej realizacji.

Kolejna z kolekcji - "Malarstwo" - to także kopia rzeźby barokowej. Posąg przedstawia kobietę trzymającą paletę i pędzel. Na jej szyi na złotym łańcuchu wisi maska stylizowana na antyczną, symbolizująca grę aktorską z otoczeniem - udawanie kogoś, kim się nie jest. Jest to także symbol obrazu, który tylko "udaje" rzeczywistość, ale nią nie jest.

"Medycyna" to również powojenna kopia rzeźby barokowej. "Medycyna" została przedstawiona pod postacią kobiety, która utożsamiana może być ze sztuką leczenia ze względu na węża symbolizującego zdrowie i siły witalne. Przedstawienie to pochodzi z mitologii greckiej od Asklepiosa, boga sztuki lekarskiej, przedstawianego z laską z owiniętym wokół niej wężem. Asklepios zabrał wężowi cudowne zioło pozwalające leczyć, a nawet ożywiać ludzi i zwierzęta.

"Flora" to powojenna rekonstrukcja rzeźby barokowej. Przedstawia ona kobietę ubraną w zwiewną szatę, trzymającą w ręku koszyk z kwiatami. Przedstawienie to pochodzi od czczonej w starożytnym Rzymie - pod nazwą Flora i w starożytnej Grecji pod nazwą Chloris - bogini kwiatów i wiosny, która w ręku trzymała koszyk polnych kwiatów.

"Chwała" jest powojenną kopia rzeźby z okresu baroku. Przedstawia ona kobietę trzymającą w rękach trąbkę i liście laurowe. Chociaż liście laurowe mogą symbolizować właśnie chwałę, to rzeźba została najprawdopodobniej odrestaurowana w sposób zupełnie odbiegający od oryginału. Cesare Ripa w swojej "Ikonologii" przedstawia Chwałę jako młodą kobietę dmącą w trąbkę, z wieńcem na głowie, lewą dłoń kobieta trzyma ponad głowami grupy ludzi.

"Rozum" to kolejna rzeźba błędnie opisana (wzięto ją za "Historię"), także ona jest rekonstrukcją rzeźby barokowej. "Rozum" to posąg najlepiej zachowany spośród całej kolekcji. Personifikacja przedstawia kobietę w zbroi z koroną na hełmie, trzymającą w rękach miecz i klepsydrę. Rzeźba najprawdopodobniej wzorowana jest na posągach greckiej bogini Ateny (świadczy o tym na przykład charakterystyczny hełm), która jest alegorią rozumu.

Inne rzeźby z kolekcji to: "Architektura wojskowa", "Inteligencja", "Wiedza/Nauka", "Astrologia" (błędnie podpisana nazwą "Astronomia"), "Rzeźbiarstwo" oraz "Zima". Wpływy antyku nie są tu tak wyraźne.

Wodozbiór

Wodozbiór, naśladując formą świątynię Westy w Tivoli, jest przykładem historyzmu w architekturze połowy XIX w. Jest również świadectwem pierwszego nowoczesnego warszawskiego wodociągu, zaprojektowanego przez architekta i inżyniera Henryka Marconiego (1792-1863).

Wodozbiór w Ogrodzie Saskim ma formę monopterosu, czyli okrągłej starożytnej budowli otoczonej kolumnadą podpierającą dach. Ten typ budynku był popularny w sakralnej architekturze rzymskiej, a w czasach nowożytnych stosowano go często w pawilonach ogrodowych - w takiej właśnie przestrzeni Piotr Aigner zaprojektował na zamówienie księżnej Izabeli Czartoryskiej - stylizowaną na świątynię Westy w Tivoli - Świątynię Sybilli w Puławach.

P. Aigner, Świątynia Sybilli (Świątynia Pamięci) w Puławach, 1798–1801

Warszawska "świątynia Westy" to zatem klasycystyczna w stylu świątynka murowana z cegły i tynkowana, założona na wysokim podium, na planie koła, otoczona 22 kolumnami korynckimi. Jej kolumny ustawione są na skraju podium ozdobionego u góry profilowaną opaską, a u dołu kamiennym cokołem, są niższe od korpusu, murowane, o żłobkowanych trzonach i żeliwnych bazach. Dźwigają belkowanie z fryzem dekorowanym muszlami i medalionami z wyobrażeniem syrenki warszawskiej spiętymi roślinnymi girlandami. Od wschodu znajduje się portal drzwiowy ujęty profilowaną opaską i zwieńczony belkowaniem.

Wodozbiór pełnił jednocześnie funkcję wieży ciśnień i zbiornika na wodę. Został wkomponowany w krajobraz parku będącego częścią XVIII-wiecznego założenia pałacowo-urbanistycznego Osi Saskiej. Powstawał w latach 1852-54. Budynek usytuowano na sztucznie usypanym wzniesieniu, z materiału uzyskanego z wykopania sąsiedniego stawu. Przetrwał II Wojnę Światową ze znacznymi uszkodzeniami. Ok. 1948 r. budowla została zrekonstruowana bez charakterystycznych ozdób rzeźbiarskich nad belkowaniem.

Wodozbiór jesienią

Zegar słoneczny

Bibliografia:

Elżbieta Charazińska, "Ogród Saski", wyd. PWN, Warszawa 1979

Cesare Ripa, "Ikonologia"

https://rcin.org.pl/Content/59488/PDF/WA248_71724_P-I-2524_karpinski-ripa_o.pdf

https://culture.pl/pl/dzielo/rzezby-w-ogrodzie-saskim-w-warszawie

https://www.historiasztuki.com.pl/strony/014-00-00-MITOLOGIA_TEOGONIA.html

https://www.warszawa1939.pl/galeria-powiazany/saski-rzezby-18/ogrod-saski-rzezby-malarstwo

https://zabytek.pl/pl/obiekty/warszawa-wodozbior

Fot. Wikimedia Commons